Ang Aklat na Philippine Native Trees 101

ANG AKLAT NA PHILIPPINE NATIVE TREES 101

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Philippine Native Trees 101: Up Close and Personal, makapal na aklat, umaabot ng 322 pahina. Maganda at makabuluhang aklat hinggil sa mga puno sa ating bansa. Makapal ang bawat pahina at makulay dahil bawat pahina'y may litrato ng mga puno. Habang binabasa ko ito ay nakita ko sa pahina nito ang punong kalumpit na pag umuuwi ako sa bayan ng tatay ko sa Batangas ay kumakain ako ng bunga nito, lalo na't ipinagpipitas kami nito ng aming mga kamag-anak. Ang bunga ng kalumpit animo'y duhat na kulubot at mamula-mula o kaya'y kulay abuhin. Puno rin pala ang Kalantas, na pangalan ng isang nayon sa Batangas, na ayon sa kwento ng ilang pinsan ko ay parang munting Tondo. Nang makita ko ang punong Betis, agad kong naalala ang isang lugar sa may Pampanga na maraming may apelyidong Bituin. At nakita ko na ang nagsulat ng artikulo hinggil sa Punong Betis ay isang Myrna M. Bituin, na marahil ay malayo kong kamag-anak.

Nagkaroon ako ng aklat na ito nang ako'y maging isa sa mga tagapagsalita sa Green SONA (State of the Nature Assessment) noong Agosto 28, 2012 sa Environmental Studies Institute (ESI) sa Miriam College sa Katipunan sa Lungsod Quezon. Taun-taon itong ginagawa ng iba't ibang grupong makakalikasan bilang pantapat sa SONA ng Pangulo ng Pilipinas. Ako ang nagsilbing kinatawan doon ng dalawang samahan, ang Saniblakas ng mga Aktibong Lingkod ng Inang Kalikasan (SALIKA), at Kongreso ng Pagkakaisa ng mga Maralita ng Lungsod (KPML). Ang orihinal na pangalan ng SALIKA ay Saniblakas ng Inang Kalikasan, na nang lumaon ay naging Saniblakas ng mga Aktibong Lingkod ng Inang Kalikasan. Sa SALIKA ay tumatayo akong bise-presidente nito habang sa KPML naman, lalo na sa tsapter nito sa NCRR (National Capital Region-Rizal) ay isa akong edukador, mananaliksik, dyarista, at manunulat.

Gayunpaman, hindi tungkol sa mga puno ang aking talumpati kundi hinggil sa mga maralitang tinatanggalan ng bahay matapos ang bagyo o kalamidad. Katatapos lang nang panahong iyon ng pananalasa ng bagyong Gener ng Agosto 3 at ng Habagat ng Agosto 7 na araw sana na magaganap ang Green SONA 2012, ngunit ipinagpaliban dahil sa naganap na malakas na ulan at mga pagbaha. Pinamagatan ko ang talumpati ng "Kalagayan ng Maralita at ng Kalikasan". Nang matapos ang palatuntunan, lahat ng mga naging tagapagsalita ay binigyan ng token o regalo. Bawat isa sa amin ay nakatanggap ng aklat na Philippine Native Trees 101: Up Close and Personal, at isang puting tisert na may nakatatak na Green Convergence.

Naisip kong gawan ng tula at maikling kwento ang mga punong ito, at marahil isang libro ng mga tula't kwento ang aking magagawa balang araw hinggil sa mga puno at gubat sa ating bayan. Ito ang nadagdag sa aking mga adhikang dapat kong maisulat. Maraming salamat at nabigyan ako ng aklat na iyon, na kung di ako nagpursiging makadalo roon ay tiyak na malaking bahagi ng buhay ko ang nawala. Isang kayamanan na ang aklat na iyon para sa tulad kong manunulat at sa marami pang henerasyon sa hinaharap. Malaking isnpirasyon ang idinulot sa akin ng aklat na iyon.

Ang mga trumabaho upang maging ganap ang aklat na iyon ay ilang mga kasama sa grupong Green Convergence, na siyang nangangasiwa ngayon sa buwanang Kamayan para sa Kalikasan Forum. At sinabi nilang may balak pang magkaroon ng ikalawang aklat o Part Two. Ibig sabihin, ibang mga puno sa ating bansa na hindi nailagay sa unang aklat. Iniisip kong sana'y may maiambag ako sa aklat na iyon, na dapat kong pagsumikapan, lalo na't hindi naman ako lumaki sa lalawigan o kanayunan, kundi sa sementadong lungsod. Ang Green Convergence din ang pasimuno ng taun-taong Green SONA na isinasagawa matapos ang SONA ng pangulo.

Noong Pasko ng 2014, dahil wala akong maibigay sa nanay ko, iniregalo ko ang aklat na iyon sa aking mahal na ina. Kareretiro lang niya noong Setyembre 6, 2011, at pareho na silang retirado ng aking ama. Ibinigay ko iyon dahil madalas nang umuuwi sa aming bahay sa lalawigan ang aking mga magulang at tumututok sa pagtatanim. 

Dagdag pa roon ang ikinwento ng aking ina na nang dumatal ang bagyong Glenda, kung saan nag-iisa lang siya sa aming bahay sa lalawigan pagkat ang aking ama naman ay nasa aming bahay sa Maynila, kaytindi ng hampas ng hangin na halos nagwasak sa maraming tanim. Ngunit ang isang malaking puno sa aming bahay ay nanatiling matatag at hindi natumba matapos ang bagyo. Bagamat sa paligid niyon ay napakaraming punong ibinuwal ang bagyong Glenda. Ipinagpapasalamat ng aking ina na hindi nabuwal ang puno sa tabi ng aming bahay.

Kaya ang aklat na iyon ay isang makabuluhang regalo sa akin, na nasa pangangalaga na ngayon ng aking ina. 

Dapog at Gambalay

DAPOG AT GAMBALAY

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Maraming salita sa buong Climate Walk ang aming natutunan. Tulad na lamang sa Samar. Nakatatak sa kulay kahel na baro ng mga nagsisama sa Climate Walk: "Climate Justice, Yana Na!" Ibig sabihin ng Yana Na ay Ngayon Na!

Habang nagpapahinga sa isang lugar na dinaanan ng Climate Walk, may isang pahayagang tabloid na aking binasa - ang pahayagang Pang-Masa, na may petsang Oktubre 22, 2014, pahina 9. Sa isang krosword doon ay aking nakita, Pababa 28 - Makapal at maitim na usok. Di ko alam ang sagot. Kaya sinagutan ko muna ang mga katabing tanong nito. Hanggang sa mabuo ko ang krosword. Ang lumabas na sagot. DAPOG.

May salita palang ganito na maaaring magamit bilang salitang kaiba sa simpleng usok lamang, dahil maliwanag ang depinisyon nito - makapal at maitim na usok.

Sa isang islang pinuntahan namin sa Camotes Island sa Cebu, nakita ko ang salitang Gambalay. Salin ito ng salitang framework na sa salitang Bisaya. Ang Hyogo Framework for Action ay isinalin sa Bisaya na Gambalay sa Paglihok sa Hyogo. GAMBALAY. Kaiba ito sa BALANGKAS sa wikang Filipino pagkat iba ang outline sa framework. Ang outline minsan ay burador pa lamang, habang ang framework ay outline na pinagkaisahan at pinatutupad na. 

Dapog at gambalay. Bilang makata, nais ko nang pasimulan ang paggamit nito sa wikang Filipino bilang ambag lalo na sa usaping climate change. Kailangan marahil itong ikampanya sa Komisyon ng Wikang Filipino upang magamit na ito.

Samantala, sinimulan ko na ang mga itong gamitin sa pagtula.

Ang Climate Walk bilang Epiko ng Pag-asa't Hustisya

Ang Climate Walk bilang Epiko ng Pag-asa't Hustisya

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Paano nga ba isinusulat ang isang epiko? Karaniwan itong isinusulat na patula, kumbaga'y isang mahabang nobela sa paraang patula.

Nariyan ang Epiko ni Gilgamesh, na sinasabing siyang pinakamatandang nasulat na epiko na buhay pa hanggang ngayon. Nariyan din ang Iliad at Odyssey ng Griyegong si Homer. Sa ating bansa, nariyan ang Biag ti Lam-Ang mula sa Ilokos, ang Darangan mula sa Lanao, ang Hinilawod sa Panay, ang Ulilam sa Kalinga, ang Ibong Adarna, ang Ibalon mula sa Kabikulan, ang Tuwaang ng Bagobo, ang Jikiri ng mga Tausug, ang Dagoy ng Palawan, ang Hudhud ng Ifugao, at marami pang iba. Naisulat, kung di man nagpalipat-lipat sa bibig ng salinlahi, ang mga ito sa paraang patula, o panitikan. Mga epiko ito ng kabayanihan na binibigkas o kaya naman ay inaawit.

Batay sa pag-aaral ng ating kasaysayan, isang uri ng panitikan ang epiko. Kadalasang tinatalakay nito o ikinukwento ang mga kabayanihan at pakikipagtunggali ng isang tao o mga tao laban sa kanilang kaaway na sa kasalukuyan ay halos hindi mapaniwalaan dahil may mga tagpong makababalaghan at hindi kapani-paniwala. Hindi kapani-paniwala sa panahong ito ng kompyuter at agham, ngunit sa kanilang panahon, o panahon ng ating mga ninuno, marahil ito'y kapani-paniwala. May ilang pag-aaral ding nagsasabing batay sa mga totoong tao ang mga epiko.

Tulad din ng kwento ng kabayanihan sa panahong ito, ang mga makabagong epiko, na hindi natin basta mapaniwalaan, ngunit nagagawa pala.

Tulad ng naganap na Climate Walk na isang paglalakad mula Kilometer Zero (Luneta sa Maynila) hanggang sa Ground Zero (Tacloban na matinding sinalanta ng bagyong Yolanda). Noong una'y maraming nagsasabing hindi ito magagawa, ngunit sa aming sama-samang pagkilos, nagawa namin ang sinasabi nila noong imposible.

Ang Climate Walk ay isang epiko. Epiko ng pag-asa. Epiko ng hustisya.

Kasama ang mga bagong kakilala, may adhikaing mabuti para sa kapwa, handang magsakripisyo, handang maglakad ng kilo-kilometro para ipamulat sa nakararaming tao ang panawagang "Climate Justice Now!"

Hindi ba't kaysarap makasama ang mga taong may mabuting pananaw at mabuting pagtanaw sa kinakaharap ng daigdig? Hindi ba't kaysarap makasama ang mga taong handang ibigay ang kanilang panahon para sa kagalingan ng kanilang kapwa? Hindi ba't kaysarap makasama ang mga taong may dakilang hangarin? Hindi ba't kaysarap nilang makasama dahil positibo silang mag-isip? Ang kanila ngang prinsipyo, imbes na "Kaya ngunit mahirap" ay "Mahirap ngunit kaya!"

Makabagong epiko ang Climate Walk. Iba't ibang tao, iba't ibang pinanggalingan, iba't ibang kaisipan, ngunit nagkakaisa sa panawagang "Climate Justice Now!" Oo, nagkakaisa sa kabila ng pagkakaiba. Na tila ba pag-uulit ng sinabi ng bayaning si Gat Emilio Jacinto sa kanyang mahabang akdang Liwanag at Dilim. Ani Jacinto, "Iisa ang pagkatao ng lahat!"

Ano ba ang pakay ng Climate Walk? Hindi lang ito simpleng makarating ng Tacloban. Ito'y isang pag-aalay. Inaalay ang panahon, ang talino, ang mismong sarili para sa isang marangal na adhikain. Hindi ito simpleng masaya kasi naglakad, dahil ang paglalakad mula Luneta hanggang Tacloban ay isa lamang anyo ng pagkilos. Ang mas mahalaga'y ang mithiin nito para sa kapwa, para sa pamayanan, para sa bayan, para sa sangkatauhan.

Nagsimula ang Climate Walk sa Luneta noong Oktubre 2, na idineklara ng United Nations na International Day for Non-violence. Ito rin ang kaarawan ni Mahatma Gandhi, isa sa mga bayani ng India at nagpasimula ng pagkilos na walang dahas o non-violence. Kaarawan ko rin iyon.

Ang Climate Walk ay panawagan at pagkilos para sa pagkakaisa upang tugunan ang isang malala na at lalo pang lumalalang suliranin o krisis, at ito ang nagbabagong klima. Panawagan ito ng pagkakaisa, di lang ng isang organisasyon, di lang sa isang organisasyon, kundi ng iba't ibang samahan anuman ang paniniwala, kulay ng balat, pulitika. Dapat magkaisa ang taumbayan sa pami-pamilya, sa bara-barangya, iba't ibang lungsod at bayan, at iba't ibang bansa sa daigdig. Panawagan ito sa lahat na kumilos na at pag-isipang mabuti ang dapat gawin sa papatinding epekto ng nagbabagong klima. Ang lahat ay dapat kumilos.

Kabayanihan. Nagsimula ang Climate Walk sa simbolo ng dalawang bayani. Sa Kilometer Zero kung saan naroon ang rebulto ng pambansang bayaning si Jose Rizal, at Oktubre 2, na kaarawan ni Mahatma Gandhi ng India na nagpasimula ng active non-violence, na siyang ginawang petsa ng deklarasyon ng Oktubre 2 bilang International Day for Non-Violence. Ayon nga kay Commissioner Naderev Saño ng Climate Change Commission, paggising niya sa umaga ay nakikita niya ang kanyang mga kasama bilang bayani, lalo na sa mga sakripisyo at panahong kanilang inilaan para sa Climate Walk. Tulad ng bayaning si Baltog sa epikong Ibalon na tumalo sa mga halimaw, ginapi rin ng mga nasa Climate Walk ang anumang alalahanin upang marating ang layunin.

Katatagan. Sa kabila ng mga paltos at pagod na katawan, nagpatuloy pa rin ang mga nagsisama sa Climate Walk. Hindi nalimutang magdala ng tubig bawat isa sa paglalakad, at pag-inom tuwina ng bitamina. Sa epikong Ibong Adarna, kailangang pigain ni Don Juan ng kalamansi ang kanyang sugat upang hindi makatulog at maging bato tulad ng kanyang dalawang kapatid. Ang katatagan ng mga nasa Climate Walk ay hindi mapasusubalian, sa kabila ng mga paltos sa paa, at sakit ng katawan. Nakagagawa sila ng paraan upang malutas ang mga iyon.

Pagtutulungan. Bawat isa ay tulung-tulong sa anumang maaaring gawin, lalo na sa panahon ng pagpapahinga. Sa paglalakad naman ay tinitiyak na bawat isa'y nakasasabay sa lakad at walang nahuhuli, at kung may mahuli man ay tiyaking may kasama ito o ka-buddy upang anuman ang mangyari ay alam ng mga kasama. Makagagawa agad ng paraan kung may mga kinaharap na problema. Tulad ng pamumuno ni Aliguyon sa epikong Hudhud, ang pagtutulungan sa Climate Walk ay tunay na nagpagaan sa anumang hirap na nararanasan. Patunay lamang na ang nagkakaisang pagkilos ay may kapupuntahan kaysa kanya-kanyang pagkilos.

Palakaibigan. Kahit bago pa lamang magkakakilala ay naging malapit na sa isa't isa dahil sa araw-araw na pagsasama. Kahit marahil ang mga naitatagong lihim, lalo na sa pag-ibig, ay unti-unting nabubunyag, at minsan ay napag-uusapan. Salu-salo sa pagkain, kasama sa litratuhan, sabay-sabay na umaawit, kwentuhan, tawanan.

Pagkamalikhain. Anuman ay nagagawan ng paraan, tulad na lamang ng pagpapatuyo ng labahin, nakagagawa ng mga sinampay sa mga lugar na walang sampayan. Si Lam-ang sa na nanligaw kay Ines Kannoyan ay kayang magpabagsak at magtayo ng bahay sa pamamagitan ng tilaok ng kanyang manok at tahol ng kanyang aso.

Awitan. Di lamang ang climate walk song na "Tayo Tayo" ang inaawit, kundi nang minsang magkantahan sa videoke sa barko ay may kaugnayan pa rin sa paglalakad ang inawit. Pambungad ngang inawit ng isang kasama ang "Walk On" sa barko papuntang Allen.

Maraming karanasang hindi malilimutan, ang mga halakhak, kwentuhan, at nagkaroon din minsan ng iyakan at samaan ng loob, ngunit naayos din naman  dahil napag-usapan. Mayroon namang debate hinggil sa iba't ibang isyu na napag-uusapan lamang ngunit nagkakaunawaan naman.

May mga muntikang disgrasya rin. Ang isa ay nang mag-overtake ang isang 10-wheeler closed van sa isang bus, at nawalan iyon ng preno, at ang isa ay nang bumagsak ang isang motorsiklong may sakay na mag-iina.

Ang tuwinang pag-awit ng Climate Walk song na "Tayo Tayo" ay isa sa nakapagpapagaan sa paglalakbay at nagsilbing tulay sa iba pang organisasyon at mga estudyanteng nakasalamuha upang magkaunawaan sa iisang layunin.

Ang tuwinang pagkukwento ng inspirasyunal na kwento ng batang babae at ng starfish (kurus-kurus) ay talagang nakapagbibigay sigla sa marami sa marangal na layuning maging isa at maging kaisa sa panawagang hustisyang pangklima.

Ang pamimigay ng climate and disaster resilience tool kit ay malaking tulong sa mga pamahalaang lungsod at bayan sa pagkilos at pag-alam ng dapat gawin hinggil sa nagbabagong klima.

Minsan, may nagsasabing bakit kami naglalakad at may mapapala ba kami diyan? Hindi namin inilusyon o wala sa aming hinagap na masosolusyunan ang climate change ng isang mahabang paglalakbay. Ngunit ang bisa ng Climate Walk ay ang patuloy nitong pagkilos upang makapunta sa iba't ibang lugar at makisalamuha sa iba't ibang tao, mayaman o mahirap, upang ihatid at ipaunawa ang panawagang "Climate Justice Now!". Ipinapahayag ding hindi dapat ipasa sa kabataan ang mga problema dahil sila ang pag-asa ng bayan. Ang pag-iwas sa problema ay hindi solusyon, lalo na ang pagpasa lang nito sa iba. Dapat lahat tayo ay kumilos, bata man o matanda.

Wala ka bang napapansin sa iyong mga kapaligiran, ayon nga sa awitin ng grupong Asin nina Lolita. Ngunit nagmamasid lang ba tayo at hindi kumikilos?

Tugon ko nga sa isa, hindi totoo na wala kaming napapala. Marami. At ang sama-samang pagkilos sa iisang layunin ay may magagawa. Hindi ba't nagsama-samang kumilos ang taumbayan noong Edsa Uno na nagpatalsik sa isang diktador? Hindi ba't dahil sa sama-samang pagkilos ay nakukuha natin ang opinyong publiko at nauunawaan nila kung bakit dapat kumilos. Ang nanonood lamang ay hindi nagwawagi.

Isang makabagong epiko ang Climate Walk. Si kasamang Joemar ay laging hawak ang bandila ng Pilipinas at laging nasa unahan ng bulto, minsan ay nakapaang naglalakad kahit kainitan ng araw. Si Brother Raul at Alan Silayan ay matagal ding tumangan at nagwagayway ng bandila sa buong Climate Walk. Winagway din ng mga kasamang babaeng sina Charley at Nitya ang bandila ng Pilipinas na animo'y nasa Olympics.

Isang makabagong epiko ang Climate Walk. Hindi mo aakalaing kakayanin ng marami sa amin na lakarin ng ilang araw ang isang lugar na kaylayo, at isanlibong kilometro ang inaasahan noong lalakarin. Bakit lalakarin ng apatnapung araw ang isang lugar na kaylayo na kaya namang marating ng isang oras sa pamamagitan ng eroplano. Sabi nga ng mga kasama, kung hindi tayo naglakad, hindi natin makakasalamuha ang iba't ibang tao, na ngayon ay atin nang mga kaibigan at kaisa sa panawagang climate justice.

Isang makabagong epiko ang Climate Walk. Ang mga bida ay hindi ang mga naglakad o yaong tinatawag na Climate Walk core dahil walang nais maging bida. Ang bida ay ang panawagang Climate Justice Now! Ang bida ay ang mensahe, hindi ang personahe. Ang bida ay ang taumbayang kumikilos at patuloy na kumikilos para sa kapakanan ng kanilang kapwa upang mapaliit ang epekto ng nagbabagong klima sa kanilang mga lugar, at makaagapay sa nagbabago at nagbabagang panahon. At sa isang epiko, ang bida ay hindi natatalo. Kaya tiyakin nating ang bida sa epikong ito ng makabagong panahon ay hindi magagapi. Ika nga, walang rematch sa climate change. Hindi tayo titigil hangga't hindi nagwawagi.

Isang makabagong epiko ang Climate Walk. At ang may-akda nito ay ang lahat ng sumama, sumuporta at nakiisa sa mahabang lakaring ito.

Isang makabagong epiko ang Climate Walk. Ika nga ni Commissioner Yeb Saño, hindi lamang Tacloban ang destinasyon nito kundi ang puso't isipan ng mga tao, di lamang sa ating lugar, kundi sa mga bayan-bayan, at sa iba't ibang bansa sa daigdig.

Nawa ang makabagong epikong ito'y basahin, pakinggan, at magsilbing aral sa mga susunod na henerasyon, lalo na yaong hindi pa ipinapanganak, dahil hindi natin dapat iwan sa kanila ang isang daigdig na nasisira.

Panahon na upang ipagpatuloy ang epiko ng makabagong panahon. Para sa hustisyang pangklima. Para sa patuloy na pagpapahayag ng pag-asa.

Dalawang Jose, Dalawang Bayani

DALAWANG JOSE, DALAWANG BAYANI
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nanalasa ang bagyong Jose sa bansa nitong nakaraang linggo. Kasagsagan ng bagyong Jose ay pinatutugtog naman ang Lolo Jose sa radyo, isang awitin ng pagmamahal ni Coritha sa kanyang matanda. Hanggang sa pumasok sa aking isipan ang dalawang bayaning may pangalang Jose.

Nakilala ko si Rizal noong elementarya, at sa maraming dako ay may makikita kang rebulto ni Rizal sa Maynila, habang nakilala ko si Marti noong ako'y maging aktibista, at minsan ay nakakadalo sa talakayan ng samahang Philippine-Cuba Friendship Association, sa panahong may embahada pa ang Cuba dito sa Pilipinas. Sino nga ba ang dalawang Joseng ito at sino ba sila sa atin?

Pambansang bayani ng Cuba si Jose Marti. Pambansang bayani naman ng Pilipinas si Jose Rizal. Pareho silang makata at manunulat sa panahong sakop ng bansang España ang kani-kanilang bansa. Pareho silang naghangad na mapalaya ang kanilang bansa mula sa pananakop ng mga Kastila.

Si Jose Marti ay isinilang sa Havana, Cuba noong Enero 28, 1853. Si Jose Rizal ay isinilang sa Calamba, Laguna noong Hunyo 19, 1861. Si Jose Marti ang panganay sa walong magkakapatid; si Jose Rizal ay pampito sa labing-isang magkakapatid.

Pareho silang may napakaraming kapatid na babae. Pitong babae ang kapatid ni Marti. Siyam na babae ang kapatid ni Rizal.

Pareho silang pintor at iskultor. Si Jose Marti ay nag-aral sa Professional School for Painting and Sculpture. Si Jose Rizal naman ay natuto ng pagpipinta sa ilalim ng sikat na pintor na Kastilang si Agustin Saez, at ng paglililok sa ilalim ng gabay ni Romualdo de Jesus.

Pareho silang nagsulat ng dula sa wikang Kastila. Isinulat ni Jose Marti ang "Amor con amor se paga".(Love is Repaid with Love). Isinulat naman ni Jose Rizal ang "El Consejo de los Dioses" (Council of the Gods) na inilathala sa Maynila ng Liceo Artistico Literario de Manila noong 1880, at sa La Solidaridad noong 1883.

Pareho silang makata, at nagsulat ng mga tula sa wikang Kastila. May tatlong kalipunan ng tula si Marti, at ito ang Ismaelillo (1882), ang Versos sencillos (1891), at  Versos libres, na pawang sinulat noong dekada ng 1880, ngunit nailathala lamang noong 1913. Noong Oktubre 4, 1882, hinilingang tumula si Rizal ng mga kasapi ng Circulo Hispano-Filipino, kaya tinula ni Rizal sa harapan nila ang kinatha niyang "Me piden versos" sa pulong na ginanap sa bahay ng isang Pablo Ortiga y Rey. Nagsulat ng tula si Rizal sa iba't ibang lugar na kanyang napuntahan. Tinalakay naman ni Rizal ang Arte Metrica del Tagalog (Ang Sining ng Tugma at Sukat sa Tagalog) na kanyang binigkas sa wikang Aleman (at isinalin niya kalaunan sa Espanyol) sa Sociedad Etnografica sa Berlin noong Abril 1887, at inilathala ng naturang samahan sa taong ding iyon.

Pareho silang may tulang pinaghalawan ng awit. Bahagi ng tula ni Jose Marti sa kanyang aklat na "Versos Sencillos" (Simple Verses) ay ginawang awit, ang "Guantanamera" na naging makabayang awitin ng Cuba. Ang dalawang taludtod ng tulang Sa Aking Mga Kabata, na umano'y isinulat ni Jose Rizal noong siya'y bata pa, ay ginamit sa isang sikat na awitin ni Florante. Ayon sa awiting Ako'y isang Pinoy ni Florante: "Si Gat Jose Rizal nuo’y nagwika, siya ay nagpangaral sa ating bansa, ang hindi raw magmahal sa sariling wika, ay higit pa ang amoy sa mabahong isda." Gayunman, may mga bagong saliksik ngayon na nagsasabing hindi kay Rizal ang tulang Sa Aking Mga Kabata. Magandang sangguniin hinggil sa usaping ito ang aklat na Rizal: Makata ni Virgilio S. Almario, pambansang alagad ng sining para sa panitikan.

Pareho silang nagsulat ng kwentong pambata. Inilathala ni Jose Marti ang La Edad de Oro, na isang magasing pambata, habang sinulat naman ni Jose Rizal ang mga kwentong Ang Pagong at ang Matsing, at ang kwentong Apoy at Gamugamo.

Pareho silang nagsulat sa pahayagan. Si Jose Marti ay nagsulat sa mga pahayagang Opinión National (ng Caracas, Venezuela), La Nación (ng Buenos Aires sa Argentina), New York Sun, El Partido Liberal, La República, El Economista Americano, at La Opinión Pública. Nagsulat din siya sa mga pahayagang lihim na El Diablo Cojuelo at La Patria Libre. Ang artikulong "Amor Patrio" ni Rizal ay nalathala sa Diaryong Tagalog, at bilang isa sa mga haligi ng kilusang propaganda, ay nagsulat siya ng mga artikulo sa La Solidaridad na nakabase sa Madrid sa España.

Pareho silang naging tagasalin (translator). Isinalin ni Jose Marti ang Mes Fils (Aking Mga Anak) ni Victor Hugo, mula sa wikang Pranses tungo sa Wikang Kastila, at ito ang Mis Hijos. Ang Ramona ni  Helen Hunt Jackson na nasa wikang Ingles ay isinalin ni Marti sa Espanyol. Isinalin din ni Marti ang mga teksto mula sa larangang diplomatiko, pilosopiya, kasaysayan, panitikan at pulitika. Isinalin naman ni Jose Rizal ang dulang William Tell mula sa wikang Aleman sa wikang Tagalog. Isinalin din ni Rizal sa wikang Kastila mula sa wikang Aleman ang kanyang Arte Metrica del Tagalog, na nabanggit na sa unahan. Ang Karampatan ng Tawo  ay salin umano ni Rizal noong siya’y nasa Hongkong ng Declaration of the Rights of Man and the Citizen ng Rebolusyong Pranses. May salin umano si Rizal mula sa wikang Kastila tungo sa wikang Ingles ng Sucesos de las Islas Filipinas (Events in the Philippine Islands) ni Antonio Morga noong 1890, kasama ang kanyang anotasyon.

Pareho silang kumuha ng espesyal na pag-aaral upang maging propesyunal. Si Jose Marti ay kumuha ng abugasya at nagtapos ng pagkaabogado. Si Jose Rizal naman ay kumuha ng medisina at nabigyan ng Licentiate in Medicine noong Enero 21, 1884, ngunit hindi nagawaran ng diploma sa pagka-doktor dahil hindi niya naipasa ang tesis na kinakailangan sa gradwasyon. Nag-espesyalisa siya sa optalmolohiya sa Paris at Alemanya upang magamot niya ang mata ng kanyang ina.

Pareho silang naglakbay sa iba't ibang bansa. Naglakbay si Jose Marti sa Mexico, Guatemala, Amerika, Haiti at Dominican Republic. Naglakbay naman si Jose Rizal sa España, Singapore, Pransya, Colombo, Hongkong, Japan, Alemanya, Belgium, at Switzerland.

Pareho silang nag-asawa ng dayuhan. Napangasawa ng Cubanong si Jose Marti si Carmen Zayas ng Guatemala, at ikinasal sila noong 1877. Napangasawa naman ng Pilipinong si Jose Rizal si Josephine Bracken ng Britanya, at ikinasal sila ilang oras bago bitayin si Rizal.

Pareho rin silang nagkaroon ng isang anak na lalaki. Pinangalanang Jose ang anak ni Jose Marti at nabuhay ito ng matagal. Namatay naman ang anak ni Jose Rizal ilang araw matapos itong isilang. Pinangalanang Francisco ang bata bilang paggunita sa kanyang ama.

Kapwa nila ipinahayag ang dalamhati sa mga pinaslang na mahahalagang tao sa kasaysayan. Si Jose Marti ay sa pagkapaslang kay Abraham Lincoln, habang si Jose Rizal ay sa pagbitay sa tatlong paring Gomburza, kung saan niya inalay ang kanyang nobelang El Filibusterismo.

Pareho rin silang nag-organisa ng samahan. Itinatag ni Jose Marti noong 1892 ang Cuban Revolutionary Party (Partido Revolutionario Cubano). Itinatag naman ni Jose Rizal nang taon ding iyon, Hulyo 3, ang La Liga Filipina, ngunit siya'y dinakip na ng mga Kastila. Apat na araw matapos maitatag ang La Liga Filipina ay naitatag nina Andres Bonifacio ang Katipunan.

Parehong napiit at ipinatapon sina Jose Marti at Jose Rizal. Si Jose Marti ay sinentensyahang mabilanggo ng anim na taon ng matinding paggawa (hard labour). Dahil sa tulong ng kanyang mga magulang, napaikli ang kanyang sentensya, ngunit pinatapon siya sa bansang España. Si Jose Rizal naman ay ibinilanggo sa Fort Santiago mula Hulyo 6, 1892 hanggang Hulyo 15, 1892 bago siya ipinatapon sa Dapitan. Muli siyang ikinulong sa Fort Santiago noong Nobyembre 3, 1896 hanggang sa umaga ng kanyang kamatayan noong Disyembre 30, 1896.

Pareho silang kinilala ng mga lumalaban sa kasalukuyang sistema ng lipunan. Kinilala si Jose Marti ng rebolusyonaryong si Fidel Castro. Si Jose Rizal naman ay kinilala ng mga anarkistang Pilipino, dahil sa bida niyang si Simoun na nais pasabugin, sa pamamagitan ng regalong lampara, ang pagtitipon sa isang bahay bilang hudyat ng isang pag-aalsa ng taumbayan.

Pareho nilang hinarap ang kanilang kamatayan at namatay sa tama ng bala. Noong Mayo 19, 1895, napatay si Marti habang nakikipaglaban sa mga pwersang Kastila sa Dos Rios kung saan pinangunahan niya ang paglusob. Hinarap naman ni Jose Rizal ang kanyang kamatayan sa Bagumbayan noong Disyembre 30, 1896.

Anupa't sina Jose Marti at Jose Rizal ay kinilala ng kani-kanilang kababayan. Marami silang pagkakapareho ngunit marami ring pagkakaiba.

Pareho silang ginawang simbolo ng pakikibaka sa kani-kanilang bansa. Kasama si Marti ng mga rebolusyonaryong Cubanong sina Heneral Maximo Gomez at Heneral Antonio Maceo sa pakikipaglaban upang mapalaya ang Cuba sa kamay ng mga Kastila. Upang madali namang magkakilanlanan ang mga Katipunero, bukod sa Gomburza'y ginamit nilang koda (password) ang Rizal. Subalit hindi naging lider ng rebolusyon si Rizal. Sa katunayan, itinakwil niya ang rebolusyon, lalo na ang kilusan nina Bonifacio at ng mga Pilipinong lumaban upang matamo ang kalayaan.

Si Jose Marti ay kinilalang pambansang bayani ng Cuba. Si Jose Rizal ay kinilalang pambansang bayani ng Pilipinas, ngunit maraming nagsasabing siya ay American-sponsored hero, dahil tinanggihan niyang maging pinuno ng rebolusyon para sa kalayaan ng bayan. Gayunman, hindi matatawaran ang tapang at kabayanihan ni Rizal sa ginawa niyang pagharap sa mga balang ipinutok sa kanya.

Narito ang ilang tula nina Jose Marti at Jose Rizal hinggil sa pagmamahal nila sa kanilang bansa, na aking isinalin sa wikang Filipino.


NABUHAY AKO BAGAMAT AKO'Y NAMATAY (Tula 26)
ni Jose Marti
malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.
13 pantig bawat taludtod

Nabuhay ako bagamat ako'y namatay
Na nagpapahayag ng mahusay kong tuklas
Sapagkat kagabi'y aking naging patunay
Pagmamahal ang pinakamagandang lunas.

Kapag tinimbang sa kurus, ang isang tao
Ay resolbadong mamatay para sa wasto
Gagawin niya ang lahat ng kabutihan
At uuwing pinaliguan ng liwanag.


PINAG-ISA TAYO NG CUBA
ni Jose Marti
malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.
14 pantig bawat taludtod

Pinag-isa tayo ng Cuba sa dayong lupa,
Banaag sa Cuba yaring awit ng pagsinta:
Cuba ang iyong puso, aking langit ang Cuba
Sa iyong aklat, ang Cuba ang aking salita.


AWIT NI MARIA CLARA
ni Jose Rizal
malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.
15 pantig bawat taludtod

Kaytamis ng mga oras sa bayang tinubuan,
kung saan magiliw yaong araw na kumikinang
Simoy yaong buhay na winawalis yaong parang
ang pagsinta’y magiliw, tahimik ay kamatayan.

Naglalaro sa mga labi'y mainit na halik
habang nakaharap sa aming ina kami'y gising
pinapangarap siyang yapusin ng mga bisig
mga mata'y ngumiti habang sila'y nakatitig

Kaytamis kung mamamatay sa bayang tinubuan,
kung saan magiliw yaong araw na kumikinang!
Simoy yaong kamatayan sa sinumang nilalang
na walang pag-ibig, walang ina, at walang bayan!

Pinaghalawan:

http://www.poemhunter.com/jose-rizal/
http://www.poemhunter.com/jose-marti/
http://allpoetry.com/
http://www.kirjasto.sci.fi/josemart.htm
http://www.translationdirectory.com/articles/article1670.php
Bagong Kasaysayan, Lathalain Blg. 6, p. 48

Si Karl Marx, Makata

SI KARL MARX, MAKATA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Kilalang manunulat si Karl Marx, ngunit hindi bilang isang makata. Subalit marami siyang nalikhang tula noong kanyang kabataan. Nasa mahigit limampung tula ang kanyang nalikha. Nakahiligan niya noon ang pagtula. Katunayan, may koleksyon siya ng mga tulang alay niya sa kanyang ama, at may mga koleksyon din siya ng tula para kay Jenny von Westphalen na kanyang napangasawa.

Sa website na marxists.org, nakatala doon ang kanyang mga tula, sa ilalim ng pamagat na "Karl Marx's Early Literary Experiments; A Book of Verse (Ang Unang Eksperimento ni Karl Marx sa Panitikan: Isang Aklat ng mga Tula)" na nalathala ng Abril 27, 1837. Naglalaman ito ng mga tula at ilang sanaysay. Ito'y nakalathala rin sa Marx Engels Collected Works, Tomo 1, na unang inilathala sa Gesamtausgabe, Abt. 1, Hb. 2, 1929. Muli itong inilathala noong 1975 ng International Publishers. Inalay niya ang koleksyon niyang ito sa kaarawan ng kanyang pinakamamahal na ama. Mula sa orihinal na wikang Aleman, ang mga tula ni Marx ay isinalin sa wikang Ingles ni Clemens Dutt, at tinipa ni S. Ryan upang mailagay sa internet.

Bata pa lang siya’y nakahiligan na niya ang pagtula, na kinakailangan ng ibang uri ng kasanayan. At ang kasanayan niyang ito’y animo’y isang paghahanda sa malapanitikang hagod ng kanyang pagsulat sa kalaunan. Mahalagang talakay ito kung paano siya umunlad sa kanyang pagsusulat. Nariyan ang pagsulat niya at ng kanyang kaibigang si Friedrich Engels ng bantog na Manipesto ng Komunista na itinuturing ng marami na isa sa pinakamagandang manipestong naisulat sa kasaysayan ng daigdig. Ibig sabihin, iba ang pamamaraan at hagod ng pagkakasulat ng manipesto na nakahalina sa milyon-milyong tao sa mundo.

Mapapansing kayhahaba ng mga tula ni Karl Marx. At may kaalaman siya sa sukat at tugma. Kapansin-pansin ang istruktura ng kanyang mga tula, lalo na ang bilang ng saknong, ngunit hindi madaling mapansin ang tugma sa tula, dahil marahil nasa wikang Ingles at nahirapan ang tagasalin, na maaaring hindi makata, sa paghahanap ng angkop na salitang tutugma sa mga taludturan ng tula. Iba-iba rin ang sukat ng pantig bawat taludtod, dahil nga isinalin na sa Ingles.

Ang batayan lang natin para masipat na may alam sa tugma at sukat si Karl Marx ay ang bilang ng taludtod sa bawat saknong, na karaniwan ay apatan. Sa wikang Aleman marahil ay bilang na bilang niya ang pantig bawat taludtod at marahil ay may tugmaang ang padron ay maaaring aaaa, o kaya’y abab, o kaya’y abba, atbp.

Karaniwang ang istruktura ng kanyang mga tulang isinalin sa wikang Ingles ay binubuo ng apat na taludtod bawat saknong, at inaabot ng pitong saknong pataas ang mahahaba niyang tula. Nariyan, halimbawa, ang mga tulang "The Fiddler" at "Nocturnal Love" na may tigpipitong saknong. May tig-aanim na taludtod bawat saknong naman ang mga tulang "Creation (Nilalang)" na may anim na saknong, at ang maikling "Poetry (Tula)" ay may tatlong saknong lamang.

Pawang mga soneto naman ang kanyang inalay na tula kay Jenny. Ang soneto ay mga tulang may labing-apat na taludtod. At marami siyang tula kay Jenny na  iisa lang ang pamagat: “Kay Jenny”. Kaya iba’t ibang bersyon ng tulang ito ang ating mababasa.

Napakarami rin niyang ginawang ballad o naratibong tula na nilikha upang kantahin. Nariyan ang mga tulang The Magic Harp, Siren Song, The Little Old Man of the Water, The Madwoman, Flower King, Lucinda, Two Singers Accompanying Themselves on the Harp, Distraught, The Pale Maiden, The Fiddler, at The Abduction.

May nobela rin siya, na pinamagatang "Scorpion and Felix (Ang Alakdan at si Felix)". Tila nakita na rin niya ang hinaharap nang isulat niya ang tulang "The Man in the Moon (Ang Tao sa Buwan)". May dalawa rin siyang nilikhang dithyramb, o mga tulang inaawit ng may limampung katao. Ang dalawang dithyramb na ito'y pinamagatang "Night Thoughts (Mga Pagninilay sa Gabi)" at "Dream Vision (Pananaw sa Panaginip)".

Isa namang malalim na pagninilay ang sanaysay na sa gulang niyang labingpito ay kanyang isinulat – ang sanaysay na "Reflections of a young man on the choice of a profession", na inakda niya sa  pagitan ng Agosto 10 at 16, 1835.

Sa Mayo 5, 2018 ang ikalawangdaang (200) taon ng kanyang kaarawan. At magandang handog sa kanyang bisentenaryo ang paglalathalang muli ng kanyang mga tula. Sa araw na ito'y magandang mailathala ang salin ng kanyang mga tula sa wikang Filipino na ilulunsad bilang aklat. Inako ko na ang pagsasalin ng mga ito. Isang blog ang aking nilikha – ang http://mgatulanikarlmarx.blogspot.com/ – upang  dito tipunin ang salin ng mga tula ni Karl Marx sa wikang Filipino. Dito'y pinagsikapan kong isalin at ilapat sa tulang may tugma't sukat ang kanyang mga tula, bagamat may mga malayang taludturan din.

Namnamin natin ang ilang mahahalagang tula ni Karl Marx na nasa wikang Filipino, at ang tula kong alay sa kanya bilang pagpupugay sa kanyang pagiging makata.

ANG PAGGISING

ni Karl Marx, circa 1837

malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.

I

Pag nagkapatlang ang kumikislap mong mata

Nabibighani't nanginginig,

Tulad ng pagala-galang kwerdas ng musika

Na dinidibdib, na naiidlip,

Nakatali sa mga kudyapi,

Hanggang sa pamamagitan ng belo

Ng pinakabanal na gabi,

Pagkatapos mula sa itaas kuminang

Ang walang hanggang bituin

Nang buong pusong pagmamahal.

II

Nanginginig, napasubsob ka

Habang hinihingal

Natatanaw mo ang di matapos

Na walang hanggang daigdig

Sa itaas mo, sa ibaba mo,

Hindi matamo, walang katapusan,

Lumulutang sa sayaw - serye

Ng di mapakaling kawalang-hanggan;

Isang atomo, nahulog ka

Sa pamamagitan ng Uniberso.

III

Ang paggising mo’y

Walang katapusang pagbangon,

Ang pagbangon mo’y

Walang katapusang pagbagsak.

IV

Kapag ang nagsasayaw na apoy

Ng iyong kaluluwa'y sumalakay

Sa sarili nitong kailaliman,

Pabalik sa dibdib,

May lumilitaw na walang hanggang

Pinasisigla ng kaluluwa

Tinatanganan ng matamis – namamagang

Mahiwagang himig,

Ang lihim ng kaluluwa'y

Bumabangon mula sa kasamaang

Di nito maarok.

V

Ang pagkasubsob mo’y

Walang katapusang pagbangon.

Ang walang katapusan mong pagbangon

Ay may nanginginig na labi

Ang namula sa Aeterong

Nagliliyab, walang hanggang

Pagsintang halik ng ulo ng Bathala.

TULA

ni Karl Marx, circa 1837

malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.

15 pantig bawat taludtod

Apoy yaong mula kay Bathala’y minsang sumalin

Na sa akin ay dumaloy mula sa iyong dibdib

Naglalaban habang lumilipad sa papawirin

At akin silang inalagaan sa aking dibdib

Anyo mo’y pinakitang ala-Aeolus ang lahid

Inawat yaong liyab ng may pakpak na Pag-ibig.

May nakita akong kinang at narinig na tunog

Tinangay ng malayo pasulong ang mga langit

Bumulusok sa taas at sa ibaba’y lumubog

Lumulubog upang mas mataas itong sumirit

At, nang panloob na tunggali’y tuluyang madurog

Namalas ko ang dalamhati’t ligaya sa awit.

Namugad ng mahigpit sa mga anyong malumay

Ang diwa’y tinindig ng itinanikalang gaway

Mula sa akin ang mga larawan ay naglayag

Pataas dahil sa iyong pagsintang nagliliyab

Paa ng Pagsinta’y minsang pinalaya ng diwa

Na kuminang muli sa kalooban ng Naglalang.

KAY JENNY

ni Karl Marx, Nobyembre 1836

malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.

15 pantig bawat taludtod

Jenny! Walang biro, ikaw ay kinakailangan

Kung bakit ang awit kong "Kay Jenny"'y para sa iyo

Na sa iyo lang pulso ko'y kaybilis nang pumintig

Na mga awit ko lang sa iyo'y walang pag-asa

Na ikaw lang ang nagpapasigla ng puso nila

Na bawat pantig ng pangalan mo'y nagpahayag

Na maindayog mong pinahiram ang bawat nota

Na walang hiningang maligaw mula sa Diyosa?

Pagkat napakatamis dinggin ng iyong pangalan

At sa aki'y napakatindi ng indayog niyon

Napakabuo, tumataginting ang tunog niyon

Ang kapara'y masiglang diwa sa may kalayuan

Ang kapara'y ang saliw ng gintong kwerdas ng lira

Tulad ng ilang kagilagilalas na pag-iral

SI KARL MARX, MAKATA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

15 pantig bawat taludtod

makata rin si Karl Marx, oo, makata rin siya

noong kanyang kabataan, pagtula'y hilig niya

may koleksyon ng tulang inalay sa kanyang ama

may tula rin kay Jenny na kanyang napangasawa

maindayog ang kanyang mga hikbi't talinghaga

ang nasasaloob niya'y matatanaw sa akda

sadyang may kaalaman siya sa sukat at tugma

na masisipat sa pagkaayos ng bawat tula

paglikha ng soneto'y tunay niyang kabisado

na karaniwang alay niya sa sintang totoo

may mga tulang inaawit ng limampung tao

may nobela ring marahil kinagiliwang todo

pagtula niya sapul magbinata'y paghahanda

upang kanyang panitik ay malinang sa pagkatha

ng mga sulating alay niya sa manggagawa

hanggang siya'y tanghaling tunay na henyo't dakila

Alexander Pushkin, ang makatang Ruso sa pusod ng Maynila

ALEXANDER PUSHKIN, ANG MAKATANG RUSO SA PUSOD NG MAYNILA
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Natsambahan ko lamang makunan ng litrato ang rebulto ni Alexander Pushkin sa Maynila. Si Pushkin ang pambansang makata ng Rusya na namatay sa isang duwelo sa baril.

Sa rebulto, makikitang si Pushkin ay nakatayo habang tangan sa kaliwang kamay ang isang tungkod. Ayon sa marker sa ibaba nito: "Alexander Pushkin (1799-1837), National Poet of Russia, Unveiled on 29 January 2010 to celebrate the friendship between the Filipino and Russian Peoples" at sa bandang itaas ng marker ay ang logo ng Lungsod ng Maynila.

Abril 27, 2014, araw ng Linggo, papunta ako noon sa Luneta para manood ng Concert at the Park. Mula Quiapo ay nilakad ko ang Sta. Cruz, McArthur Bridge, Liwasang Bonifacio, at pagkalampas ko ng Metropolitan Theater at terminal ng Park and Ride ay napansin ko ang kanyang rebulto.

Marami akong nakunang litrato nang araw na iyon - ang rebulto ni dating Manila Mayor Arsenio H. Lacson malapit sa simbahan ng Sta. Cruz, pati na ang malaking streamer na nakasulat ang paggunita sa ika-52 anibersaryo ng kamatayan ng dating Mayor; ang batong karatula (marker) hinggil sa Liwasang Bonifacio; ang rebulto ni Bonifacio na ang nasa ibaba ay marker sa wikang Filipino habang nasa likod ng rebulto ang marker sa wikang Ingles; at ang  rebulto't marker ni Leon Ma. Guerrero pagkalampas ng MET. Naka-upload sa blog na Buhay Manilenyo ang mga litratong ito.

Mga sampung metro mula sa rebulto ni Guerrero ay naroon ang rebulto ni Alexander Pushkin. Malapit na doon ang Universidad de Manila at ang Manila City Hall. Dadaanan muna ang Mehan Garden, kung saan naroon ang malaking rebulto ni Bonifacio at sa likod nito'y nakatitik ng malalaki ang Kartilya ng Katipunan. Ilang metro mula roon ay naroon naman ang rebulto ng Katipunerong si Gat Emilio Jacinto, rebolusyonaryo at makatang Pilipino.

Maaliwalas sa kinatitirikan ng rebulto ni Alexander Pushkin. Mapuno. Ang tanging ingay na karaniwang maririnig ay ang harurot ng mga dyip na papuntang Quiapo, at ang kwentuhan ng mga ilang nakatambay doon. May maliit na pwesto ang nagtitinda ng kung anu-ano, tulad ng tinapay, softdrinks, kendi at sigarilyo. Walang mauupuan kung sakaling magkaroon ng poetry reading dito. Kailangan ng payong sakali mang umulan.

Isa si Pushkin sa mga makata sa itinuturing na Gintong Panahon ng Panulaang Ruso. Isa rin siyang mandudula at nobelista. Ang kanyang mga sikat na akda ay ang Eugene Onegin, The Captain's Daughter, Boris Godunov, Ruslan, at Ludmila. Ang kanyang maybahay ay si Natalia Pushkina (1831–1837) at ang kanyang mga anak ay sina Maria, Alexander, Grigory, at Natalia. Nag-aral siya sa Tsarskoye Selo Lyceum.

Isinilang siya sa Moscow noong Hunyo 6, 1799 at namatay siya sa isang duwelo sa gulang na 37 noong Pebrero 10, 1837 sa Saint Petersburg sa Rusya. Hinggil sa kanyang pagkamatay sa duwelo, inilathala noong 1929 ng manunulat na Sobyet na si Leonid Grossman ang nobelang The d'Archiac Papers (Ang mga dokumento sa Archiac), kung saan ikinuwento nito ang pagkamatay ng makata mula sa pananaw ng isang kinatawan ng Pransyas, bilang isang kalahok at saksi sa nakamamatay na duwelong iyon. (Ang Archiac ay isang pamayanang Pranses sa rehiyon ng Poitou-Charentes sa timog-kanlurang Pransya.) Inilarawan sa aklat si Pushkin bilang isang biktima ng rehimen ng Tsar. Isinapelikula rin ang pagkamatay ni Pushkin sa palabas na Pushkin: The Last Duel (Pushkin: Ang Huling Duwelo) noong 2006. Ang direktor nito ay si Natalya Bondarchuk, at ang gumanap na Pushkin ay si Sergei Bezrukov.

Ayon sa Wikipedia, pangkaraniwan na ang duwelo sa mga prominenteng Rusong makata, manunulat, at pulitiko. Nakipagduwelo ng dalawampu't siyam (29) na beses ang makatang si Pushkin, na humamon sa maraming kilalang personalidad, bago siya napatay ni Georges d'Anthès sa isang duwelo noong 1837. Unti-unting nawala ang tradisyong duwelo sa Imperyong Rusya sa kalagitnaan ng ika-19 na siglo.

Ipinaliwanag naman sa History.com ang totoong pangyayari sa likod ng duwelo. Umano'y matinding selos ang pinag-ugatan ng duwelo sa panahong namamayagpag pa si Pushkin. Nililigawan umano ng Pranses na si George d’Anthès ang magandang asawa ni Pushkin na si Natalya sa Saint Petersburg na ikinagalit ni Pushkin. Upang matapos na ang tsismis at upang mawala ang poot ni Pushkin, pinakasalan ni d’Anthès ang kapatid ni Natalya na si Ekaterina noong Enero 10, 1837 (sa kalendaryong Julian). Wala pang isang buwan, Enero 27, nagduwelo ang magbayaw. Nasugatan sa braso si d’Anthès, habang may tama naman ng bala sa tiyan si Pushkin at namatay makalipas ang dalawang araw. (Ang kamatayan ni Pushkin na Enero 29, 1837 sa kalendaryong Julian ay Pebrero 10, 1837 sa kalendaryong Gregorian na ginamit sa Rusya mula 1918. Sa kalendaryong Julian, isinilang si Pushkin noong Mayo 26, 1799.)

Maraming mga lugar ang ipinangalan kay Alexander Pushkin bilang papuri at pagdakila sa kanya. Noong 1937, sentenaryo ng kanyang kamatayan, ang kanyang tinubuang bayan ng Tsarskoye Selo ay pinangalanang Pushkin. Maraming museyo sa Rusya ang ipinangalan sa kanya, dalawa sa Moscow, isa sa Saint Petersburg, at ang Mikhailovskoye Pushkin State Museum.

Ipinangalan din sa kanya ang maliit na planetang 2208 Pushkin, na nadiskubre noong 1977 ng astronomong Sobyet na si Nikolai Stepanovich Chernykh. Pati na ang isang malaking lubak (crater) sa planetang Mercury ay ipinangalan din sa kanya. Nariyan din ang malaking barkong MS Alexandr Pushkin, ikalawang barkong Ruso ng klaseng Ivan Franko (na itinuturing ding ang klaseng "makata" o "manunulat"). Ipinangalan din sa kanya ang istasyon ng tren sa Tashkent, na siyang kapital ng bansang Uzbekistan, pati na ang Burol Pushkin at Lawa ng Pushkin sa Ben Nevis Township, Distrito ng Cochrane, sa Hilagang-silangang Ontario, Canada. Pinangunahan naman ng United Nations noong 2010 at ipinagdiriwang tuwing Hunyo 6 taun-taon, kasabay ng kaarawan ni Pushkin, ang Russian Language Day (Araw ng Wikang Ruso).

Ayon sa http://www.philippines.mid.ru/, ang rebulto ni Pushkin sa pusod ng Maynila ay ibinigay sa Pilipinas bilang patunay ng pagkakaibigan ng bansang Rusya at Pilipinas, at isang hakbang sa pagkilala sa ika-35 anibersaryo ng ugnayang diplomatiko ng dalawang bansa. Ang lumikha ng rebulto ay ang manlililok na Rusong si Grigory Pototsky, na kasapi sa International Union of Artists na nasa ilalim ng UNESCO at lumahok na sa mahigit isandaang eksibisyon ng sining mula pa noong 1985. Inihandog ni Pototsky ang nililok niyang rebulto ni Pushkin sa bansa.

Sa Hunyo 6, 2019 ang kanyang ika-220 kaarawan, habang sa Pebrero 10, 2017 ang ika-180 anibersaryo ng kanyang kamatayan. Magandang sa alinman sa mga araw na iyon ay mailathala siyang muli. At balak kong mailathala ang kanyang mga tula na isinalin sa wikang Filipino. At dahil nasimulan ko na ang pagsasalin sa kanyang mga tula ay itutuloy-tuloy ko na ito, upang maging isa nang ganap na proyekto. May 114 na tula si Pushkin na matatagpuan sa website na Poetry Lovers Page. Sapat na ang mga ito para sa proyektong pagsasalin, na dapat matapos dalawa't kalahating taon mula ngayon, Disyembre 2016 para sa paglulunsad sa Pebrero 10, 2017, o kaya'y limang taon mula ngayon para sa paglulunsad sa Hunyo 6, 2019.

Bilang pagpupugay sa makatang Pushkin, isinalin ko sa wikang Filipino ang dalawang piling tula ni Pushkin at naghandog na rin ako ng maikling tula para sa kanya.


O, MUSA NG MAPULA'T MAINIT NA PAG-UYAM
tula ni Alexander Pushkin
malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.
14 pantig bawat taludtod

O, musa ng mapula't mainit na pag-uyam
Lumitaw ka sa agaran kong pambibighani
Di ko kailangan ang garalgal ng kudyapi
Latigo ni Juvenal ay ibigay sa akin!
Hindi sa mga tagasaling sukdol ang lamig,
O sa mga manggagayang payat at matapang,
Hindi sa mga tupang lumilikha ng tugma,
Kasabihang panata’y aking ipadadala!
Kapayapaan mo'y damhin, o, makata't sawi,
Ang mga aliping dungo sa pagkapahiya!
Ngunit kayong 'mabubuti', kayong palamara --
Hakbang pasulong!! Lahat ng bantay ng lapian
Ay hahatulan ko sa tulos ng kahihiyan,
At kung sakaling malimutan ko ang pangalan
Ng sinuman, mangyaring ako'y pakitulungan!
Kayraming mukha, mga mapuputla't magaspang
Kayraming noo, malalapad at tila tanso
Nakahanda silang tanggapin mula sa akin
Ang tatak, iyon nga kung mayroon ngang ganoon.

* Isinalin ni Yevgeny Bonver mula sa wikang Ruso tungo sa wikang Ingles, Disyembre, 1999


ANG MAKATA
tula ni Alexander Pushkin
malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr.
14 pantig bawat taludtod

Bagamat hindi pa humihiling si Apollo
Ng makata sa isang sagradong sakripisyo
Sa mundong batuhan ng putik ang mga gulo
Ubod sama't walang awa niyang binalasa
Yaong banal niyang kudyaping laging payapa;
Nahihimbing ang kanyang diwa, at nanlalata
Sa gitna'y mga nuno sa mundo ng higante
Siya, marahil, ang pinakapandak na nuno.

Ngunit nang ang salita ng atas ng bathala
Sa kanyang tainga'y makarating, at listong lagi
Nagsimula na – ang puso ng makatang taal –
Tulad ng pagsisimula ng agilang gising.
Malungkot siya sa makamundong saya, tamad,
Iwas sa mga bulungang laging naglipana,
Nasa paanan ng iniidolo ng lahat
Di iniyuyukod ang ulo niyang palalo
Tumatakbo siya – yaong ilap, bagsik, gitla,
Puno ng kaguluhan, puno ng kaingayan –
Sa iniwanang katubigan ng mga pampang,
Sa kakahuyan, naglipana’t huni’y kaylakas.

* Isinalin ni Yevgeny Bonver mula sa wikang Ruso tungo sa wikang Ingles, Nobyembre, 2003


ALEXANDER PUSHKIN, MAKATANG RUSO SA MAYNILA
ni Gregorio V. Bituin Jr.
14 pantig bawat taludtod

ang makatang si Pushkin, sa Maynila bumabâ
di ang anyong pisikal kundi kanyang gunitâ
bantayog ay naroon sapagkat ito'y tandâ
na Rusya't Pilipinas, magkaibigang bansâ

batikang manunulat si Alexander Pushkin
nobelistang maykatha nitong Eugene Onegin
Boris Godunov, Ruslan, tula't ibang sulatin
ay babasahing tiyak sa diwa nitong angkin

kinatha'y sari-sari, nagsabog ng liwanag
sa panitikan siya'y sadyang di matitinag
mga akdang may sinag tayong mababanaag
tula'y nagpapaningnging sa pagsintang kayrilag

nobelistang animo'y tandang kapag tumindig
ang mga katha'y punglong hindi matitigatig
ibang uring makatâ, di basta palulupig
ang tari'y pluma't baril na pawang magkasandig

dalawampu't siyam na duwelo'y nilabanan
di iyon balagtasan o anumang tulaan
nang baril na't di pluma ang kanyang tinanganan
punglo, di tula, yaong naghatid sa libingan

si Alexander Pushkin, pangunahing makatâ
sa Rusya'y itinuring na makatang pambansâ
sa daigdig, idolong dinarakilang sadyâ
wala ngang kamatayan ang ngalan niya't kathâ


Mga Pinaghalawan:

http://alexanderpushkin.com/content/view/16/39/
http://www.poemhunter.com/alexander-sergeyevich-pushkin/
http://en.wikipedia.org/wiki/Duelling_pistol
http://www.history.com/news/history-lists/8-legendary-duels
http://www.poetryloverspage.com/poets/pushkin/pushkin_ind.html
http://www.philippines.mid.ru/doc/Pushkin-in-Manila.htm
http://buhaymanilenyo.blogspot.com/

Ang tula bilang tungkuling pulitikal

ANG TULA BILANG TUNGKULING PULITIKAL

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Hindi ko personal iyon, pagkat ang mga iyon ang inangkin kong gawaing pulitikal. Nakikita lang nilang personal na krusada iyon pagkat ang gamit ko'y tula. Ngunit hindi ako tumutula para sa aking sarili. Ang mga tulang iyon ay bahagi ng gawaing pagmumulat, mga gawaing pulitikal, mga tulang pulitikal.

Iyon ang kanilang bintang, akusasyon o puna, o marahil ay laging nakikita sa akin. Na ang pagtula ko'y personal na krusada ko lamang, na para bang hindi ito isang pulitikal na tungkulin.

Oo't may mga personal akong tula, na pumapaksa sa pag-ibig, ngunit ang mayorya'y pulitikal, na pumapaksa sa lipunan, karukhaan, pakikibaka, kababaihan, rebolusyon, dukha, uring manggagawa, bulok na sistema, at pagnanasang pagbabago.

Ang anyo lamang marahil ang personal, dahil mas minarapat kong daanin sa pagtula ang mga komento sa iba't ibang isyung panlipunan, pati na paniniwala, prinsipyo't ideyolohiyang aking tinanganan. Na karaniwan ang tula'y nasa anyong tugma at sukat, na para sa iba'y mahirap gawin kaya nagkakasya na lang sila sa malayang taludturan (verso libre sa wikang Kastila o free verse sa wikang Ingles).

Ang anyo marahil ang personal pagkat iyon ang aking piniling gamitin. Ngunit ang nilalaman ay pulitikal pagkat nais kong ibahagi ang mga komento't puna ko sa kalakarang panlipunan, pati na ang kaakibat na prinsipyo't diwang nais kong yakapin din ng mga naghahangad ng pagbabago.

Ang nakikita'y anyo at hindi ang nilalaman. Ngunit kung babasahin lamang nila iyon, hindi ang anyo ang tatatak sa kanilang diwa kundi kung ano ang ipinahayag sa tula. Kumbaga sa tinapay na maganda ang pagkabalot, mananamnam lamang ito kung masarap o mapakla pag ito na'y kinain. Tulad din ng tulang di dapat tingnan lamang ang anyo kundi namnamin din ang kaibuturan nito, upang malasahan kung nakakaumay na o masarap ang pagkakatimpla ng tula.

Ang tula'y pagmumulat. Ang panawagang pagbabago upang malunasan ang karukhaan ng nakararaming mamamayan ay isang tungkuling mahirap gampanan ngunit kailangan. Kailangan ng sipag at talino upang maipamulat sa masa ang pangangailangan ng pagkakaisa upang mabago ang sistema ng lipunan, upang mabago ang mga kagamitan sa produksyon, upang mabago ang ugnayan ng mga tao nang wala nang nagsasamantala at walang pinagsasamantalahan.

Magpapatuloy ako sa pagtula sa anyong tugma't sukat dahil naipagpapatuloy ko ang nakagisnan nang anyo nina Balagtas at Batute, mga makatang makamasa at batikan sa paglalaro ng salita. Si Balagtas, na kumatha ng mahabang tulang Florante at Laura, at si Batute, na kumatha ng mas mahabang tulang Sa Dakong Silangan. Dalawang kathang pawang pulitikal at nakapagmumulat sa sinumang babasa nito sa kanilang tungkulin sa sambayanan.

Pangarap kong makagawa ng tulang tulad ng katha nina Balagtas at Batute, isang tulang mahaba rin, ngunit pumapaksa sa kasaysayan at pakikibaka ng uring manggagawa. Palagay ko, pag nagawa ko ito at nailathala ay maaari na akong mamatay na masaya.

Si Teodoro Asedillo bilang Bayani ng Sariling Wika

SI TEODORO ASEDILLO BILANG BAYANI NG SARILING WIKA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Bago pa maging tagapagtanggol at maging Ama ng Wikang Pambansa si Manuel L. Quezon, may isa nang kilalang guro sa kasaysayan ang unang nagtanggol sa sariling wika, at siya si Teodoro Asedillo.

Dapat ituring na bayani ng wikang pambansa ang rebolusyonaryong guro na si Teodoro Asedillo. Ayon sa kasaysayan, labing-isang taon naglingkod bilang guro si Maestro Asedillo sa mababang paaralan ng Longos sa lalawigan ng Laguna, mula taong 1910 hanggang 1921. Bilang guro, itinuro niya ang lahat ng aralin sa maghapong pagpasok sa klase ng mga mag-aaral sa elementarya. Siya’y naangat bilang head teacher ngunit nagpatuloy siyang nagturo sa mga batang nasa ikatlo at ikaapat na baytang. Kilala siya sa kahusayan sa pagtuturo. Isang disiplinaryan, ayaw niya sa mga estudyanteng nagbubulakbol, di nagsisikap matuto, at nagsasayang lang ng oras.

Nang panahong iyong sakop ng Amerika ang bansa, ipinagbawal ang paggamit ng sariling wika sa pagtuturo, at yaong gumagamit nito'y pinarurusahan. Noong elementarya ako'y naranasan ko rin ang ganito sa aming paaralan, ipinagbawal ang paggamit ng sariling wika, at may parusa ang magsasalita ng sariling wika, gayong mahigit na kalahating siglo na yaong nakararaan sa panahon ni Asedillo. Matutunghayan natin ang eksenang ito sa unang bahagi ng pelikulang Asedillo na pinagbidahan ni Fernando Poe Jr. na ibinase sa kanyang buhay.

Isa sa pinagtuunan ng pansin ng mga Amerikanong kolonisador ay ang Department of Public Instruction (DPI) sa kanilang kampanya ng pasipikasyon (pwersahang pagpayapa) at asimilasyon (sapilitang pagpapalunok sa atin ng sarili nilang kultura). Sa pamamagitan ng Philippine Commission Act No. 74 (Enero 1901), iniatas ni Gobernador-Heneral Elwell Otis ang mga sumusunod na polisiya: (1) sentralisadong sistema ng batayang edukasyon; (2) paggamit sa Ingles bilang wikang panturo at komunikasyon; at (3) pagtatatag ng isang kolehiyong normal para sa maramihang pagsasanay ng magiging mga guro. 

Ang mga pangyayari at kalagayang ito ang nagtulak sa unang paghihimagsik ni Asedillo. Pinili niyang gamitin ang wikang Pilipino sa halip na wikang Ingles. Iminulat niya ang mga mag-aaral sa kagitingan at aral ng mga bayaning Pilipino, habang tinuruan din niya ang mga mag-aaral ng awiting makabayan. Hindi rin niya ginamit ang mga aklat na sinulat ng mga dayuhang awtor. Dahil dito, siya’y kinasuhan ng insubordinasyon o pagsuway sa kautusan ng kagawaran noong 1923. Ipinagtanggol niya ang sarili at ikinatwirang hindi dapat ipilit sa mga batang Pilipino ang kulturang banyaga sa kanilang karanasan at pang-unawa. Ngunit siya’y natalo at natanggal sa pagtuturo. Ang pamilyang Asedillo ay naghirap ng husto. 

Anong saklap na pangyayari! Nang dahil sa pagtatanggol sa sariling wika na dapat gamitin sa pagtuturo, siya pa ang natanggal.

Naging masalimuot ang buhay ni Asedillo mula noon. Hinirang siya ng alkalde sa bayang San Antonio bilang hepe ng pulisya roon, ngunit nabiktima ng pang-iintirga at natanggal bilang hepe.

Nang maitatag ang Katipunan ng mga Anakpawis sa Pilipinas (KAP) noong 1929, sumapi rito si Asedillo nang nagkatrabaho na siya bilang magsasaka sa taniman ng kape. Hanggang siya'y atasaan ng pamunuan ng KAP na lumuwas sa Maynila upang mag-organisa ng mga manggagawa partikular sa unyon ng La Minerva Cigar and Cigarette Factory sa Tondo, hanggang sa ang mga manggagawa rito ay nagwelga. Sa welgang iyon ay pinagtangkaan siyang arestuhin ng Konstabularya ngunit nakatakas siya patungong Laguna, ang kanyang probinsya. 

Bumalik siya sa Laguna kung saan may base ng magsasaka ang KAP. Muli siyang nag-organisa. Napagtanto niyang hindi na maaari ang parlamentaryong paraan lamang ng protesta. Hindi na libro, plakard at araro ang hawak-hawak, kundi baril, bilang isang mandirigma ng masa. Ipinakita niya ang kahusayan sa pamumuno, at nagsagawa sila ng repormang agraryo, pinababa ang buwis o upa sa lupa.

Sumanib si Asedillo sa mga pwersa ni Nicolas Encallado, na kilala sa tawag na Kapitan Kulas.

Naging alamat si Asedillo sa mga lugar na pinaglalabas-masukan niya noon sa Laguna at Tayabas. Siya’y katulad ni Robin Hood na ang kinukuha sa mayayaman ay ibinibigay sa mahihirap. Sinasabing araw na araw ay ligtas siyang nakakapaglakad sa mga kalye ng pinagmulan niyang bayan, at pinakakain siya ng taumbayan at pinatutuloy sa kanilang bahay.

Noong Disyembre 31, 1935, pagkaraan ng mahigpit na paghahanap ng mga tropa at ahente ng gubyerno kina Asedillo at Encallado, natagpuan nila ang pinagtataguan ni Asedillo sa Cavinti, Laguna. Sa labanang nangyari, napatay si Asedillo at ang dalawa niyang badigard. Pagkaraa’y inilibot ng Konstabularya sa bayan-bayan ang bangkay ni Asedillo na tadtad ng bala. Ang buong ngitngit ng kaaway ay ipinadama kahit sa kanyang luray na bangkay. Kinaladkad sa mga poblasyon, sa harap ng mga presidencia ng mga bayang kanyang kinilusan, upang ipagyabang na patay na si Asedillo. Si Asedillo ay itinulad kay Kristong ipinako sa krus hanggang sa mamatay.

Marahas na wakas ang nangyari kay Teodoro Asedillo, guro at tagapagtanggol ng sariling wika. Ngunit ang halimbawa niya bilang tagapagtanggol ng sariling wika, una pa kay Manuel Quezon, ay hindi dapat mabaon sa limot. Dapat siyang itaguyod sa panahong ito na dinedelubyo ng globalisasyon ang edukasyon at K-12 upang huwag nang pag-aralan ng sambayanang Pilipino ang sariling wika, at matuto na lang ng wikang dayuhan upang maging alipin sa ibang bansa.

Noong kanyang panahon ay wala pang idinedeklarang wikang pambansa, ngunit ang pagtataguyod niya ng sariling wikang nakagisnan niya ay malaking bagay na upang kilalanin siyang tagapagtanggol ng sariling wika at hindi ng wika ng dayo.

Dapat itaguyod ang simulan ni Teodoro Asedillo, hindi lamang ang kanyang paninindigan noong siya'y kasapi ng KAP, kundi higit sa lahat, bilang tagapagtanggol ng sariling wika.

Dapat siyang kilalanin at gawan ng bantayog bilang ganap na pagkilala sa kanya at ituring siyang bayaning nakibaka laban sa mga dayuhan at bayaning nanindigan para sa sariling wika. Halina't tayo'y magkaisa upang bigyang parangal si Asedillo bilang una pa kay Quezon sa pagtataguyod ng sariling wika.

Mabuhay si Teodoro Asedillo, rebolusyonaryo, tagapagtanggol ng api, at bayani ng sariling wika!