Si Lean bilang sosyalista

SI LEAN BILANG SOSYALISTA

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Hindi lamang simpleng makabayan si Lean Alejandro, kundi isa siyang sosyalista. Kaya hindi maikakahon si Lean sa pakikibaka hanggang pambansang demokrasya, ngunit mas malalim pa. Tatlong patunay ang maaari kong sabihin kung bakit sosyalista, at hindi lamang makabayan, si Lean Alejandro. Ang isa ay mula sa kanyang talambuhay na nasa wikipedia. Ang ikalawa ay mula sa kanyang kaibigang si Jojo Abinales sa artikulong "Lean Alejandro's tsinelas revolution". At ang ikatlo ay ang pakahulugan ni Lean kung ano ang isang sosyalista. 

Sa una ay ganito ang pagkakasalaysay: "According to Vitug, Lidy eventually formed her views on socialism and believed it was a better alternative to the capitalist system. Lidy and Lean both became socialists and this common ground that they shared made their love for each other grow even more." ("Ayon kay Vitug, nabuo ni Lidy ang kanyang mga pananaw sa sosyalismo at naniniwala siyang ito ang mas mahusay na alternatibo sa kapitalistang sistema. Sina Lidy at Lean ay kapwa naging sosyalista at ang karaniwang dahilan nito'y ang kanilang lumalagong pag-ibig sa isa't isa."

Nagkakaisa ang mag-asawang Lean at Lidy sa pananaw ng isang sosyalistang lipunan bilang alternatibo sa mapagsamantalang kapitalismo. Kaya ito ang mayor nilang pinagkakaisahang ipaglaban, hindi lamang ang bayan, kundi pagbabago ng sistema ng lipunan.

Ayon naman kay Jojo Abinales: "For this (as well as his taste for Johnny Walker Black Whiskey – another Nemenzo favorite), Lean was criticized for being unproletarian. He accepted these reproaches quietly, and when his detractors were out of hearing range, gave me this long-winded excuse – one can be an aspiring socialist, while also retaining the bourgeois refinements of taste. “After all Jo, look at Karl Marx’s lifestyle! True, he did attack capital, but he was also drawn to the cultural refinements it spawned” – words to that effect." ("Para sa mga ito (pati na rin ang kanyang panlasa sa Johnny Walker Black Whiskey - na isa pang paborito ni Nemenzo), pinuna si Lean dahil sa pagiging hindi proletaryado. Tinanggap niya nang tahimik ang mga pakahulugang ito, at nang hindi na naririnig ng mga pumupuna sa kanya, ay binigyan niya ako ng mahaba-habang dahilan - Ang isang tao'y maaaring maging isang sosyalista, habang pinapanatili rin ang burges na mga kapinuhan ng panlasa. "Gayundin naman, Jo, tingnan ang pamumuhay ni Karl Marx! Totoo, inaatake niya ang Kapital, ngunit nakinabang din naman siya sa mga kultural na mga pagpapabuti na isinagawa nito" - sa mga gayong pananalita."

At ang ikatlo ay ang pakahulugan ni Lean kung ano ang isang sosyalista. 

"The socialist man must know how to compute the distance of the stars, how to differentiate a fish from a shark, a mammal from a reptile. He must know how to distill wine into liquor and how to arrive at e=mc2. He must know how to cook bacon, butcher a pig and roast a lamb. He must be capable of leading armies into battle. He must know how to follow orders, give orders and he must know when to disobey them. He must be able at debate, at lobbying, at open struggle. He must know how to analyze difficult political situations, how to get out of one and how to convince others that they must do the same. He must know how to sail a ship, dig a latrine, construct a pigsty, wash clothes, wash dishes, plan an offensive, plan a retreat, mix martinis, drink martinis, differentiate brandy from whisky, keep quiet, participate, take care of babies, manage a state bureaucracy, soothe pain, comfort the sorrowful, maintain his composure in hot water, when to watch, when to participate, repair appliances, maintain a car, purge revisionists, ride a horse, run from a bull, swim, play tennis, drown gracefully, sink with his ship with honor along with the mice, discuss Mao, debunk Zinoviev, ridicule Stalin, appreciate a beehive, raise chickens, cook chickens, play boogle (respectably), correctly read Mabini, recruit members into the movement, motivate members to struggle, host a party, play at least one musical instrument, be critical, self-critical, honest... The socialist man is the total man. Specialization is for ants."

("Dapat mabatid ng sosyalistang tao kung paano kinakalkula ang distansya ng mga bituin, kung paano pinag-iiba ang isang isda sa isang pating, ang isang hayop sa isang reptilya. Dapat alam niya kung paano dalisayin ang tuba sa lambanog at kung paano makarating sa e = mc2. Dapat niyang malaman kung paano magluto ng bacon, magkatay ng baboy at mag-ihaw ng tupa. Dapat may kakayahan siyang pamunuan ang mga hukbo sa labanan. Dapat alam niya kung paano sundin ang mga atas, magbigay ng mga atas at dapat alam niya kung kailan susuway. Dapat may kakayahan siyang makipagbalitaktakan, sa pag-lobby, sa lantarang pakikibaka. Dapat alam niyang magsuri ng mahihirap na sitwasyong pampulitika, kung paano makalabas dito at kung paano kumbinsihin ang iba na dapat nilang gawin din ang gayon. Dapat alam niya kung paano ilayag ang barko, maghukay ng isang palikuran, bumuo ng silungan ng baboy, maglaba ng damit, maghugas ng pinggan, magplano ng opensiba, magplano ng pagtakas, paghalo ng martinis, uminom ng martinis, pag-ibahin ang brandy sa whisky, manatiling tahimik, lumahok, alagaan ang mga sanggol, pamahalaan ang isang burukrasya ng estado, pagtiisan ang sakit, aliwin ang nalulungkot, panatilihin ang kanyang pagpipigil sa mainit na tubig, kailan manonood, kailan lalahok, pagkumpuni ng mga kagamitan, alagaan ang isang kotse, purgahin ang mga rebisyunista, sumakay sa kabayo, takbuhan ang isang toro, lumangoy, maglaro ng tennis, malunod nang mayumi, lumubog kasama ang barko nang may karangalan kasama ang mga daga, talakayin si Mao, pabulaanan si Zinoviev, libakin si Stalin, pahalagahan ang isang bahay-pukyutan, mag-alaga ng manok, magluto ng manok, maglaro ng boogle (ayon sa pagkakasunod), maayos na basahin si Mabini, mangalap ng mga kasapi ng kilusan, ganyakin ang mga miyembro na makibaka, mag-ayos ng isang piging, tumugtog ng kahit isang instrumento sa musika, maging kritikal, pumuna sa sarili, tapat ... Ang sosyalistang tao ay ang kabuuang tao. Ang espesyalisasyon ay para lang sa mga langgam.")

Anupa't si Lean Alejandro ay masasabi nating tunay na sosyalista, na kung nabubuhay siya ngayon ay ipaglalaban niya ng lantaran ang sosyalismo bilang alternatibo sa lipunang kinapapalooban natin ngayon, na mapangyurak, maka-kapitalista, maka-burgesya at mapagsamantala. Nangangarap ang sosyalistang si Lean ng isang lipunang walang pagsasamantala ng tao sa tao, at isang lipunang nakikinabang ang lahat, di lang ang iilan, sa yamang dulot ng paggawa.

Mabuhay si Lean Alejandro! Mabuhay ang sosyalismo!

29 Agosto 2017

Si Lean Alejandro at ang Lord of the Rings

SI LEAN ALEJANDRO AT ANG LORD OF THE RINGS

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Kung nabubuhay lang si Lean Alejandro, tiyak na matutuwa siya sa pagsasapelikula sa tatlong bahagi o trilogy ng The Lord of the Rings ni J.R.R. Tolkien, sa direksyon ni Peter Jackson. Napanood ko ang tatlong ito. Ang unang bahagi ang Fellowship of the Rings (2001), ang ikalawa'y ang Two Towers (2002), at ang ikatlo'y ang Return of the King (2003).

Ayon sa isang saliksik, "The future of civilization rests in the fate of the One Ring, which has been lost for centuries. Powerful forces are unrelenting in their search for it. But fate has placed it in the hands of a young Hobbit named Frodo Baggins, who inherits the Ring and steps into legend. A daunting task lies ahead for Frodo when he becomes the Ringbearer - to destroy the One Ring in the fires of Mount Doom where it was forged." (Ang kinabukasan ng sibilisasyon ay nakasalalay sa kapalaran ng Isang Singsing, na nawala sa loob ng maraming dantaon. Ang mga makapangyarihang pwersa ay walang tigil sa kanilang paghahanap dito. Ngunit inilagay ito ng tadhana sa kamay ng isang batang Hobbit na nagngangalang Frodo Baggins, na nagmana ng Singsing at humakbang sa mga alamat. Napasan sa balikat ni Frodo ang pagwasak sa Isang Singsing sa apoy ng Bundok ng Mordor kung saan ito nabuo - nang siya na ang natalagang tagapangalaga ng Singsing.)"

Maraming nagsulat kung gaano nakahiligang basahin ni Lean ang nobelang ito. At may ilan akong pinaghalawan ng pagkagiliw ni Lean sa Lord of the Rings. Mas klarado itong naisulat ni Lean sa kanyang propesor na si Rita Estrada ng Kagawaran ng Sikolohiya ng UP habang nakapiit pa siya sa Camp Ipil Detention Center. At nabanggit din ito ng kanyang kaibigang si Jojo Abinales.

Ngunit bago iyon, may mga payo ang kritikong si Virgilio S. Almario, na aking guro sa Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA), isang samahan ng mga makata, mahalaga sa pagsusuri ang "pagtitig" sa akda, dahil marami ka umanong makikitang kahulugan, na maaaring batay sa kasaysayan, o maging sa iyong sariling karanasan, bukod pa sa karanasan ng sumulat nito. Ginamit namin ang payo niyang iyon sa pagsusuri ng mga tula at iba pang akda.

Sa ngayon, maaari kong sabihing ang sinulat ni Lean hinggil sa Lord of the Rings ay maaaring ihalintulad sa karanasan niya sa buhay. Halina't baybayin natin ang ilang talata sa kanyang liham sa kanyang propesor na si Dr. Rita Estrada ng UP Psychology Department. Ito ang kanyang isinulat sa ikapitong talata:

"We must avenge the dead and the dying victims of dictatorship in no uncertain terms but I think it would do us some good to remember the words of Gandalf when he said -- 'Many that live deserve death. And some that die deserve life. Can you give it to them? Then do not be too eager to deal out death as judgement.'

Sinabi ni Lean na dapat nating ipaghiganti ang mga namatay sa diktadura pati na rin ang mga naghihingalo nang walang pasubali, subalit ibinigay niya sa atin bilang payo ang mga sinabi ng pantas na si Gandalf, "Maraming nabubuhay ang dapat mamatay, habang maraming namatay ang dapat mabuhay. Maibibigay mo ba iyon sa kanila? Kung gayon ay huwag magmadaling gamitin ang kamatayan bilang hatol."

Ibig sabihin, hindi dapat kamatayan kaagad ang kahatulan sa diktadura o sa sinumang nagkasala, dahil sino ba ang dapat magwakas ng buhay? May karapatan ba tayong wakasan ang buhay, tulad ng nangyayari sa kasalukuyang lipunan, na parang manok lang kung puksain ang buhay ng mga dukha? Paano ba natin pinahahalagahan ang buhay? Paano ba tayo nakikipagkapwa-tao kung ang kalaban natin ay mamamatay-tao? Mabigat at malalim ang kahulugan ng sinabi ni Gandalf na dapat nating suriin at pag-isipan.

Sa ikasampung talata ng liham na iyon ay ito ang nakasulat: "I am getting another chance to visit Beleriand. The War of the Rings is on. The Company has just lost Gandalf in Moria. And there is still such a long, long way to go. It is an adventure on an epic scale. And I am glad that it is an adventure that we both share, together with all the Free People of Middle Earth."

Nais muling bisitahin ni Lean ang Beleriand. Ito'y isang rehiyon sa hilagang-silangan ng Middle Earth sa panahon ng First Age o Unang Edad. Ang panahon nina Frodo at Gandalf ay tinatawag na Third Age o Ikatlong Edad. Ang Beleriand ay tahanan ng mga Elves at sa kalaunan ay ng mga Tao at Dwarves. naglaho ang Beleriand sa panahon ng Ikatlong Edad dahil sa digmaan.

Ayon sa kasaysayan, "Sa pagtatapos ng Unang Edad sa Middle Earth ng taon 583, nadurog ang Beleriand dahil sa Digmaan ng Poot (War of Wrath) ng mga anghel, ang Maiar, laban sa demonyong si Morgoth (ang kanyang sarili ay isang Vala na nahulog sa kasamaan). Tulad ng mga naninirahan sa Beleriand, kabilang ang mga walang panginoong Orcs, mga hayop ng Angband, Elves, Tao at Dwarves, ay nagsitakas, lumubog sa dagat ang Beleriand. Isang maliit na bahagi lamang ng Silangang Beleriand ang nanatili, at pinangalanang Lindon, sa Hilagang-kanluran ng Middle Earth sa Ikalawa at Ikatlong Edad."

Patuloy ang digmaan, ayon kay Lean, sa Lord of the Rings, habang napahiwalay naman sa mga kasamahan si Gandalf sa Moria. Ang Moria ay isang malalim na bangin na pinagmiminahan sa ilalim ng makulimlim na mga bundok. Kilala iyong sinaunang lupain ng mga Dwarves ng mga tao sa Turin. Doon sa Moria nakatunggali ni Gandalf ang halimaw na Balrog at nahulog sila sa kailaliman. Napahiwalay nang tuluyan si Gandalf sa kanyang mga kasamahan. Ito'y sa unang bahagi ng nobela, ang Fellowship of the Ring. Sa ikalawang nobela na nakabalik si Gandalf, sa Two Towers. 

Ang pagkawala ni Gandalf sa Moria ay maaaring itulad sa pagkawala ni Lean sa kilusang masa, dahil siya'y napiit. "And there is still such a long, long way to go. It is an adventure on an epic scale. And I am glad that it is an adventure that we both share, together with all the Free People of Middle Earth." At mahaba ang kanilang lalakbayin sa pakikibaka laban sa diktadura. At iyon ay isang malawakang epiko ng pakikibaka upang mabago ang sistema ng lipunan. At natutuwa si Lean na iyon ay pakikibakang kabahagi ang isa't isa, kasama ang mga malalayang tao, tulad ng mga kasama niya sa UP at sa kilusang masa.

Ang ikalabing-isa't ikalabingdalawang talata ng liham na iyon ay nakapatungkol pa rin sa Lord of the Rings subalit itinulad niya sa panahon ng martial law, na nang panahong isinulat niya iyon ay nakapiit siya sa Camp Ipil sa Fort Bonifacio. At narito ang mga talatang iyon: "But not withstanding the glory of the Third Age, I am sure that you will agree with me when I say that the greatest adventure on earth today is our struggle for freedom. The pain and the sacrifice is staggering. The battles are historical. And the victory shall be truly glorious indeed."

Nagtagumpay sina Frodo, Gandalf, Aragorn, Legolas, at iba pang bayani sa Lord of the Rings na madurog ang Singsing sa apoy ng Mordor, na tinutukoy ni Lean na "glory of the Third Age". At kung itutulad pa rin ito sa kanyang panahon, kailangang makibaka upang lumaya ang bayan mula sa hilakbot ng diktadura. Kailangang tuloy-tuloy na makibaka hanggang mabago ang sistemang mapaniil. Nakahihilo man ang mga pasakit at sakripisyo ay dapat magpatuloy.

"I am glad that we share this greater adventure. And I am sure that we shall overcome the Dark Lord of our age, together with all the freedom loving Filipinos in our land. When all is over the telling of the tale will surely take a great number of lay and song. For our children and our children's children."

Tiyak na hindi sa Sauron ng Lord of the Rings ang kanyang tinutukoy na Dark Lord of our age, kundi ang diktador na si Marcos. Ang "greater adventure" naman ay ang pakikibaka laban sa martial law. 

Dagdag pa niya sa liham, sa ikalabingtatlo't ikalabing-apat na talata, ang makahulugang usapan ng dalawang bida ng Lord of the Rings:

'I wish it need not have happened in my time', said Frodo.

'So do I,' said Gandalf, 'and so do all who live to see such times. But that is not for them to decide. All we have to decide is what to do with the time that is given us.'

Sino nga bang makatitiyak na hindi dapat mangyari ang ayaw nating mangyari? Subalit payo nga ni Gandalf na kung anuman ang mangyari sa ating panahon ay hindi natin kapasyahan. Ang tanging mapagpapasyahan natin  ay kung ano ang dapat nating gawin sa panahong ibinigay sa atin.

Kung panahon iyon ni Bonifacio, tiyak na sasapi si Lean sa Katipunan. Kung panahon iyon ng pagsakop ng mga Hapon, marahil ay sumapi si Lean sa Hukbalahap. May kani-kanyang panahon. Ang mahalaga ay paano mo gagamitin ang iyong kakayahan at buong puso't diwa upang mapigilan ang mga mapag-imbot sa kapangyarihan na nagdudulot ng kapariwaraan ng taumbayan. Ang mahalaga ay ang pagkilos tungo sa kapayapaan at pag-unlad ng lahat upang lahat ay makinabang, at walang napag-iiwanan.

Upang manamnam ng mambabasa ang buong sulatin, mangyaring basahin sa aklat na ito ang salin mula sa Ingles ng buong liham ni Lean sa kanyang gurong si Dr. Estrada.

Kaya kung pakasusuriin, makahulugan ang pagtatapos ng liham ni Lean sa kanyang guro, lalo na sa ating henerasyon, at sa mga susunod pang henerasyon. Lalo na ang usapan nina Frodo at Gandalf - hinggil sa kasalukuyang panahon, noong panahon nila, at noong panahon ni Lean. At kung uunawain pa nating mabuti, sa panahon natin. Mabuting payo mula kay J.R.R. Tolkien, sa pamamagitan ni Gandalf.

Sa talambuhay ni Lean Alejandro sa wikipedia ay sinabi ng kanyang kaibigang si Jojo Abinales ang ganito:

"He was fond of reading Marx's love letters to his wife. He was an avid fan of literary fiction writer J. R. R. Tolkien and raved about The Lord of the Rings trilogy. Lean often shared to his friends the interesting books he has read and movies he has watched and spontaneously began intense discussions about them. In his interests in literature and film, he empathized with the characters who subdued evil and the forces of darkness. According to Jojo, who became Lean's room mate at the Narra Residence Hall, "Lean selflessly spent many sleepless nights with us just to impress why it was important to read about the commitment of Frodo Baggins and Gandalf the Grey (of The Lord of the Rings) to partly help us situate ourselves in a rapidly polarizing society; why, in confronting the evils of the real world, one can learn much in understanding Sauron the Great and his desire to repossess the one ring that shall make him ruler of Middle Earth; and why, in reading through the life of Gollum, one discovers that even in his miserable and deceitful life, he still would bring something good in a society threatened with darkness."

Ating namnamin: "Lean selflessly spent many sleepless nights with us just to impress why it was important to read about the commitment of Frodo Baggins and Gandalf the Grey (of The Lord of the Rings) to partly help us situate ourselves in a rapidly polarizing society;"

Napakahalaga ng talakayan hinggil sa Lord of the Rings at ang pagpapasya kung paano ba madudurog ang makapangyarihan at makademonyong Singsing ni Sauron. Bakit tinanggap ng simpleng taong tulad ni Frodo Baggins ang pagwasak sa Singsing gayong wala siyang kalaban-laban sa makapangyarihang si Sauron at kanyang mga alagad. Subalit naroon si Gandalf the Grey (na naging Gandalf the White na sa Ikalawang Aklat na Two Towers), upang tiyakin ang pagsusuri sa kalagayan at anong mga dapat gawin. Tulad din ng mga aktibistang karaniwang tao rin subalit piniling tahakin ang landas ng pakikibaka upang mapalaya ang bayan mula sa pagsasamantala at paghahari ng iilan.

"why, in confronting the evils of the real world, one can learn much in understanding Sauron the Great and his desire to repossess the one ring that shall make him ruler of Middle Earth;"

Kailangan nating unawain ang daigdig nating ginagalawan, lalo na ang paglaban natin sa kasamaang pumipighati sa ating bayan. Kung paanong dapat nating maunawaan si Sauron the Great at ang pagnanais nitong makuha muli ang singsing na dahilan upang mapamunuan niya ang Middle Earth, tulad din ng pagnanais ng diktadurang Marcos na tuloy-tuloy na maghari sa buong bansa. Pag naunawaan natin ito'y lalabanan natin ang anumang pag-iimbot ng iilan habang nahihirapan ang higit na nakararami. May pagkakataong ibinibigay ang kasaysayan upang labanan ng bayan ang mga mapaniil at may utang na dugo sa sambayanan.

"and why, in reading through the life of Gollum, one discovers that even in his miserable and deceitful life, he still would bring something good in a society threatened with darkness."

Si Gollum ay dating ang mabuting si Smeagol. Pinangalanan siyang Gollum batay na sa tunog ng kanyang boses. Dati siyang hobbit ngunit dahil sa singsing, siya'y naging maputla, payat at maumbok na nilalang. Sa ikatlong aklat, sa Return of the King, ay nagdebate sina Gollum at ang dati niyang katauhang si Smeagol. Sa kalaunan ay tinulungan ni Gollum si Frodo na makarating sa Mordor upang doon lusawin sa apoy ng Mordor ang singsing. Subalit sa huli, sa pagnanasa ni Gollum sa singsing dahil na rin nahahatak siya nito, ay kinuha niyang pilit kay Frodo ang singsing subalit kasabay ng pag-agaw niya sa singsing ay nahulog siya kasama ng singsing sa apoy ng Mordor. Iyon na ang katapusan niya at katapusan din ng singsing.

Si Lean Alejandro at ang Lord of the Rings ay magkaugnay, at hindi lang iisa. At ang mga natutunan niya sa Lord of the Rings ay maaari ring kapulutan ng aral ng marami sa atin. Nawa'y habang pinanonood natin, o ng ating mga anak at mga kaapu-apuhan, ang Lord of the Rings ay maalala natin na minsan man sa buhay natin o ng bansang Pilipinas ay may isang Lean Alejandro na nagsakripisyo para sa pagbabago ng sistema ng lipunan at para sa kalayaan ng sambayanan.

Pinaghalawan ng datos:

https://en.wikipedia.org/wiki/Beleriand

https://en.wikipedia.org/wiki/Leandro_Alejandro

http://www.sparknotes.com/film/lordoftherings/summary.html

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Lord_of_the_Rings

https://medium.com/@lttrsnscrbbls/the-quintessential-life-of-lean-alejandro-1960-1987-ec9472eedab5

Paunang Salita sa Ikalawang Edisyon ng MACARIO SAKAY, BAYANI

Paunang Salita sa Ikalawang Edisyon ng MACARIO SAKAY, BAYANI

Ang larawan sa pabalat ang mismong disenyo ng unang edisyon ng MACARIO SAKAY, BAYANI na nalathala noong Setyembre 2007, sa sentenaryo ng pagbitay kina Macario Sakay at kasamahang si Lucio De Vega. Dinisenyo mismo ito ng namayapang si G. Ed Aurelio C. Reyes, ang pasimuno ng KAMALAYSAYAN o Kaisahan sa Kamalayan sa Kasaysayan. Pinanatili ang disensyong ito bilang pag-alaala sa kanya, hindi lang bilang nagdisenyo, kundi bilang guro ng kasaysayan at mabuting kaibigan.

Ang ikalawang edisyon ng Macario Sakay, Bayani ay naglalaman ng mga bagong saliksik, mga bagong tula at sanaysay, mga balita, at isang desisyon ng Korte Suprema hinggil sa pagbitay kina Sakay at De Vega. Sa unang edisyon ay nanawagan tayo sa aklat na magkaroon sana ng rebulto si Macario Sakay at ipangalan ang isang mayor na kalsada bilang pagpupugay sa kanya. Isang taon makalipas, noong Setyembre 2008, ay naisakatuparan ang pangarap na iyon, naitayo at pinasinayaan ang rebulto ni Sakay sa Plaza Morga, katabi ng Plaza Moriones sa Tondo, Maynila.

Maraming salamat sa magasing Liwayway, lalo na sa serye nitong pagbabalik-tanaw sa kasaysayan dahil doon ko nalaman ang petsa ng pagbitay kay Macario Sakay, na siyang naging batayan ko upang pagsikapang magsaliksik at magawa ang aklat na ito at mailunsad sa UP Manila noong 2007 sa tulong ng Kamalaysayan.

Sa pagkakataong ito, hinihikayat ko ang ating mga mambabatas na maisabatas na maituro ang mga aral ng kabayanihan ni Macario Sakay sa paaralan, at pangalanan ang isang mayor na lansangan bilang pagpupugay sa kanya, halimbawa ang Taft Avenue sa Maynila na ipinangalan sa Amerikano ay pangalanang Macario Sakay Avenue.

Ang halimbawa ni Macario Sakay ay dapat pag-aralan at gawing inspirasyon ng kasalukuyan at mga susunod na henerasyon para sa pagtataguyod ng karapatan, makataong lipunan,  kalayaan, at patuloy na paglaban sa pang-aapi at kawalan ng katarungan sa ating bayan. 

Mabuhay si Macario Sakay! Pagpupugay sa ating mga bayani! 

GREGORIO V. BITUIN JR.

Agosto 24, 2017, Sampaloc, Maynila